TÜRK HAVACILIĞI VE TRABLUSGARP

20. Yüzyıl, Osmanlı Devleti ve Dünya Tarihi açısından Birinci ve İkinci Dünya Savaşları başta olmak üzere birçok zorlu savaşı içinde barındıran, kanlı ve yorucu bir yüzyıl olmuştur. Kendilerini 20. Yüzyıl başlarında anca toparlamış ve sömürge yarışına dâhil olmak isteyen ülkelerin Pazar ve hammadde arayışlarına girmesiyle başta İtalya ve Almanya, bu yüzyılda arayışlarını gidermek üzere çeşitli topraklara saldırmışlardır. Sömürge arayışında önde olan İngiltere ve Fransa gibi ülkelerin çoktan kaptığı toprakları almak gibi bir şansları olmadığını fark ettiklerinde ise; o dönemde zaten Avrupa’nın pazarı haline gelmiş olana Osmanlı topraklarına gözlerini dikmişlerdi. 1911 yılına geldiğimizde İtalya; Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’daki son toprak parçası olan Trablusgarp’a saldırmıştı bile. Mısır ve diğer Arap toprakları zaten İngiltere tarafından yıllardır sömürülmekteydi ve İtalya’ya da hem jeopolitik konum olarak hem de zaten Osmanlı ile kara bağlantısı olmamasından kaynaklı korunmasız olan toprak Trablusgarp kalmıştı. 

Osmanlı Devleti ise; yetersiz donanmasıyla ve kara bağlantısı olmayan, karadan İngiltere sömürgesine ayak basmadan geçemediği Trablusgarp topraklarını koruyamaz haldeydi. Bu sebeple savaşta Trablusgarp’ı korumak oradaki yerlilere kalmıştı. Nitekim birkaç Osmanlı Subayı oraya gönüllü olarak, gizlice gitmiş, orada bir savunma tertip etmişse de, yetersizlikler ve savaşın sonlarında Balkan harbinin patlak vermesi, son Afrika topraklarının da kaybedilmesine sebep olmuştu. 

Trablusgarp, Osmanlı’nın kaybettiği son Kuzey Afrika toprağı olarak tarihteki yerini korumaktadır. Fakat bu savaş dünya tarihi açısından birçok ilki de aslında beraberinde getirmiştir. 1903 tarihinde ilk motorlu uçuş denemeleri Wright kardeşler tarafından yapılmış ve başarıya ulaşmışlardır. Her ne kadar henüz savaşlarda kullanılması mümkün olmasa da bu buluş dünyada büyük bir yankı uyandırmış ve ülkeler bu konuda kendilerini geliştirmeyi hedeflemişlerdir. 1910 yılında yapılan Picardie manevraları da önemli bir askeri olaydır. İlk denemelerden birkaç yıl sonrasında yapılan bu manevralar bile dünyanın bu konuyla ne kadar ilgilendiğini gösteren bir kanıt niteliğindedir. Amerika ve Avrupalı devletler ordularını tayyareciliği de ekleyerek düzenlemişler ve uçak filoları oluşturmuşlardır. Peki, dünya ilgilenirken Osmanlı ne yapıyordu? 

Dönemin harbiye nazırı Mahmut Şevket Paşa tarafından, Hava kuvvetleri oluşturmak amacıyla ilk uçaklar yurt dışından sipariş edilmiş ve pilotaj eğitimi için planlamalara başlanmıştır. Bu girişimler devam ederken Avrupa’da gerçekleştirilen Picardie Manevralarına Osmanlı subaylarından Ali Fethi Bey, Ali Rıza Paşa ve Mustafa Kemal Bey gözlemci olarak katılmışlardır. 1911 yılına gelindiğinde Süvari Yüzbaşı Mehmet Fesa Bey ve İstihkâm Teğmen Yusuf Kenan Bey Pilotaj eğitimi için Paris’e gönderilmişlerdi. Bu süreçte Sömürge yarışında geri kalmış ve diğer devletlere yetişmeye çabalayan İtalya ise eski Roma İmparatorluğu topraklarında hak iddia ederek sömürge toprağı olarak Trablusgarp’ı seçmiş ve buraya saldırı düzenlemiştir. Kara bağlantısı olmayan ve deniz kuvvetlerinin yeterliği sebebiyle Osmanlı Devleti bu toprakları savunmak için ordu gönderememiştir. Bazı gönüllü subaylar ve yerli halkın örgütlenmesiyle İtalyan kuvvetleri kıyılarda sıkıştırılmış olsa da bu durum savaşı kazanmak için yeterli olmamıştır. O dönemde havacılık atılımları yapan Osmanlı Devleti, yetiştirilmek üzere Avrupa’ya subaylar göndermiş ve uçak yapım aşamasına geçse de tüm bunlar Trablusgarp savaşında kullanmaya yetişmemiştir. İtalya ise bu konuda Osmanlı’dan daha ileri bir noktadaydı. Savaşa Filo halinde uçaklar getirilmişti ve bu, Dünya tarihinde uçakların kullanıldığı ilk savaş olarak tarihe geçmişti. Uçaklar; bildiri dağıtmak, bombardıman yapmak, keşif yapmak gibi çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Her ne kadar günümüzdeki uçaklar, F16’lar gibi donanımlı uçaklar olmasalar da uçaktaki pilotların el bombası ve tabancalarla yaptığı hava bombardımanları da savaşlarda etkin olmaya başlamıştır. Bu konuda ilk hava bombardımanı 1 Kasım 1911 tarihinde İtalyan teğmen Giulio Gavotti tarafından Etrich Taube tipi uçakla Trablusgarp’ta gerçekleştirilmiştir. İlk Gece uçuşu, telsiz muhaberesi gibi ilkleri içinde barındırdığı gibi Trablusgarp Savaşı; hava harekâtında hayatını kaybeden ilk pilotları da içinde barındırmaktadır. İtalyan Teğmen Piero Manzini tarihte hava harekâtında hayatını kaybeden ilk pilottur. Yani tarihteki ilk uçak düşüren millet Türkler olmuştur. Uçaklar için yeni bir teknoloji savunma o tarihlerde henüz yokken bunu nasıl başardılar? Uçaksavar adı verilen toplar havaya uçağın irtifası düşünülerek ateşleniyordu ve bu uçaklara karşı tek savunmaydı. Trablusgarp Savaşı’nda yaşanan diğer bir ilk olay da İtalyan Yüzbaşı Moizo’nun uçağının motorunun arızalanması sebebiyle Osmanlı saflarına zorunlu iniş yapıp Osmanlı’ya esir olmasıdır. Savaşın bittiği ve ateşkesin imzalandığı tarihe kadar da İtalyan Yüzbaşı Osmanlı esiri olmuştur.

Resim 1:  Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal Pikardi Manevralarında 1910

Resim 2: Trablusgarp Cephesinde Mustafa Kemal Bey Libyalı Direnişçiler

Resim 3: 5 Ekim 1912 Tarihinde Fransız Basınında Yayınlanan bir gazete haberi (L'ILLUSTRATION)

Trablusgarp; Osmanlı’nın yeterince savunamadığı, destek gönderemediği ve gönüllü subaylarla bir şekilde müdafaa edilse de balkanların karışık durumu ve sonrasında da Balkan savaşlarının çıkmasıyla mecburen İtalya’ya verilen Kuzey Afrika’da bulunan son toprak parçasıdır. Dünyanın karışık olduğu bir dönemde yapılan bir icat olan uçakların ise bu savaşla birlikte değerleri bir kez daha anlaşılmış ve Birinci Dünya savaşına girmeden ülkelerin nelerle karşılaşabileceğini gördüğü bir ön gösterim olmuştur. Trablusgarp savaşıyla birlikte devletler havacılığa ve uçaklara ordularında daha önemli yer vermeye başlamışlardır. Zaman kısıtlı ve önemli gelişmelerin hızlı yapılması gereken bir dönem olarak uçaklar en önemli savaş aracı haline gelmek üzeredir. Osmanlı için kaybedilmiş bir savaş olsa da Trablusgarp; havacılık tarihinde ilk keşif uçuşu, ilk gece uçuşu, ilk hava bombardımanı, ilk havacı esir, ilk havacı ölümü ve ilk uçak düşürülmesi gibi ilkleri içerisinde barındıran, dünya tarihinin, 20. Yüzyılın en önemli döneminin başlangıcı olmuştur. 

KAYNAKÇA

Tekin, Abdullah Sami, “Trablusgarp Harbi ve Havacılık Tarihinde İlkler”, Akademik Tarih ve Araştırmalar Dergisi, Cilt 3 sayı 2, s.16-29, 2020.

Mehmet Aslan, “Hava Harp Tarihinin Miladı: Trablusgarp Harbi”, Anafarta Dergisi, sayı 11, s.33-42, 2021.

Ed. Gültekin Yıldız, Osmanlı Askeri Tarihi, Timaş Yayınları, Kasım 2022. 

Osman Yalçın, Türk Hava Gücü: Kuruluşu, İlk seferleri ve Yükselişi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ocak 2021.