APHRODİSİAS ANTİK KENTİ GENEL TARİHİ VE MİMARİ

DEĞERLENDİRMESİ

Aphrodisias Antik Kenti, günümüzde Aydın ilinin Geyre Köyü yakınlarında bulunan tipik bir yunan kentidir. Antik büyük şehirlerde bulunan bütün yapıları barındıran kent ismini de yunan tarıçası Aphrodite’den alır. Kökü tarih öncesi dönemlere uzanan Aphrodite kültünün iyiden iyiye geliştiği bu alan milattan önce 2. yüzyılda aktif bir kente dönüşmüştür. Önceleri ‘’Ninoe’’ adını taşıyan Aphrodisias Romalılar döneminde iyiden iyiye gelişti ve otonom bir kent olarak imparatorların tanıdığı birçok ayrıcalıktan faydalandı. İmparator Diokletianus(284-305) döneminde ya da Karia eyaletinin metropolisi durumuna getirildi. 7. yüzyılda Stavropolis olarak anılmaya başlandı. Coğrafyaya ilişkin eski metinler kentin Menderes Vadisi dolaylarında Karia Bölgesi’nin Kuzey sınırında yer aldığını belirtmektedir. Bir zamanlar bölgenin en önemli şehirlerinden biri olduğunu bugün de günümüze kalan kalıntılarından belli etmektedir. 

Kent diğer birçok yunan kentinin olduğu Ege kıyılarından uzak bir bölgede inşa edilmesiyle dikkat çekmektedir 1904 yılından itibaren bu bölgede içerisinde Laborde ve Texier’in de bulunduğu birçok yabancı gezgin araştırmacının ilgisini çekmiş ve de bu bölge hakkında birçok epigrafik ve küçük çaplı arkeolojik çalışmalar gerçekleştirmişlerdir. Kentin Babadağ eteklerinde beyaz ve mavi-gri renkte mermeri olan ocaklarının varlığı Roma imparatorluğu sırasında Aphrodisias’ta bir heykeltıraşlık okulu varlığı kavramının ortaya atılmasını sağlamıştır. Bu gruplar diğer şehirlere bu taş ocaklarından çıkarılan mermerlerin Anadolu’nun diğer bölgelerine kabaca işlenerek gönderildiğini fark etmişlerdir ve bu kavram olgusu da buradan gelmektedir.

Görsel 1 : Aphrodisias Şehir Planı

Aphrodisias, en önemli bölümleri yaklaşık 520 hektarlık bir alanın çevresini kuşatan ve uzunluğu 3.5 km’yi aşan bir kale duvarı ile çevrilmiştir. Bu sınırlar içerisinde kaynaklarda geçen bilgilere göre şunlar bulunmaktadır; 1. Aphrodite Tapınağı 2a. Piskopos Sarayı 2b. Odeion 3. Kuzey temenos duvarları 4. Agora 5. Hadrian Hamamları 6. Akropol 6b. Tiyatro 7. Bizans Kilisesi 8.Gymnasion 9. Stadion 10. Mezar yapıları 11. Su kanali 12. Kent suru 13. Propylon ya da tetrapylon 14. Nymphaeum 15. Sergi alanı 16.Tiyatro hamamları Görsel 1 ile gösterilen yapılar son yapılan güncel çalışmalar sonucunda ortaya çıkarılmıştır ve günceldir.

Görsel 2 : Tetrapylon, Aphrodite Kutsal Alanının sütunlu anıtsal girişidir.

Kent alanı, güneyde yaklaşık 15 metre yüksekliğinde ve akropol olarak adlandırılan konik bir tepenin dışında genellikle düzlükte bulunur. Bu bölge Erken Bronz Çağı’na (M.Ö 2800-2200) tarihlendirilir. Tetrapylon, Aphrodite Kutsal Alanının sütunlu anıtsal girişidir. Her iki tarafta bulunan gösterişli alınlıkları destekleyen on altı sütunu (4 X 4) vardır. Kentin başta gelen kutsal yeri Aphrodite Tapınağı’dır. Peristasisinde 14 sütun bulunmaktadır. M.S. 5. yüzyıl vesonrasında cellanın yerinin değiştirilmesiyle sütunların bir orta ve iki yan nef oluşturacak biçimde yanlara taşınması ve doğu ucu da bir apsis eklenmesiyle bir Hristiyan bazilikasına dönüştürülmüştür. Aslında oktostylos olan bu yapı Geç Helenistik Dönemde inşaa edilmiştir. İmparator Hadrian Dönemi’nde tapınağın etrafı özenle geniş bir temenos ile çevrilmiştir. Temenos, özellikle kutsal yer olarak ayrılmış  alanları belirtmek için kullanılan Grekçe bir terimdir. Günümüzde de hangi dini anlayışa sahip olursa olsun tüm tapınaklar çevrelerinde böyle özel alanlar bulunur.

Görsel 3 : Aphrodite Tapınağı Mimari Plan Çizimi

Konser salonu olduğu düşünülen odeion, Aphrodite temenosunun güneyinde yer alır. Odeion'un orkestrası ve sahnesi, mozaik ve heykellerle süslenmiştir. Antikçağda üstteki sıraları çökmüştür. Sahne arkasındaki koridoru Agora ile ilişkilidir. Agora'nın üç kenarı İon düzenindeki Portikolar ile çevrilidir. Portikolu alan inşaasına imparator Tiberius zamanında başlandığı için Tiberius portikosu olarak adlandırılır. Buranın batısında Hadrian Hamamları yer alır. Bu hamamlar İmparator Hadrian tarafından inşaa ettirilmiştir. Ayrıca hamamın caldarium, tepidarium, sudatorium gibi bölümleri ortaya çıkarılmıştır. 

Görsel 4 : Aphrodisias Stadyumu 

Spor karşılaşmaları, ve yarışmalarının yapıldığı alan ile bu alanı çevreleyen seyirci oturma yerlerinden meydana gelen Stadyumu kentin kuzeybatısında yer alır.Bu yapı 262 metre uzunluğunda ve 59 metre genişliğinde olup yaklaşık 30 bin seyirci alabiliyordu. Her iki dar yüzü de sphendone biçiminde tasarlanmıştır.M.S 408 yılında yapının doğu ucu gladyatör ve vahşi hayvan dövüşlerinde kullanılmak üzere tasarlanmıştır.Böylelikle stadyumun gelişim gösterdiğini görmekteyiz, stadion amphitheatron (stadyum amfitiyatro) adı verilen yeni gösteri merkezi bu gelişimlerin en önemlisidir. Arenada yapılan arkeolojik araştırmalar, yapının inşa tarihine ve tipolojisine ilişkin önemli ayrıntıların elde edilmesine yol açmıştır. Arena duvarı çevresinde ve iç kısımlarında yoğunlaşan sondaj ve kısmi kazılar sırasında ele geçirilen seramik parçaları ve sikkeler, söz konusu düzenlemenin M.S. 4. yüzyılın sonu, M.S. 5. yüzyılın başlarında yapıldığını kesin bir şekilde ortaya koymuştur. Aphrodisias Stadyumu Anadolu ve Yunanistan’daki birkaç yapı ile de benzerlikler göstermektedir. Bunlar Laodikeia, Nikopolis ve Nysa kentleridir. Yapılış tarzları ve mimari formları birbirlerine benzerdir. Seyirci trübünleri, koşu pistinden itibaren tonozlu bir kemer üzerine değil, toprak zemin bir taraçalar üzerine otutturulmuştur.

Görsel 5 : Sebasteion ve Görsel 6 : Sebasteion Kabartmaları

Karşılıklı iki portiko üzerinde imparatorluk ailesine ve tanrılara adanmış rölyefler bulunan Sebasteion yapısı, 80 metre uzunluğunda ve 14 metre genişliğindedir. 4. yy.’da bir takım tahripler görmüş olmasından dolayı yapı günümüze tam ulaşamamıştır. Kuzey yapının ikinci katında Augustus tarafından imparatorluğa katılan “ethne” kabartmaları, üçüncü katında ise Roma imparatorları ile gün ve okyanus gibi zaman ve mekanın evrensel alegorilerinin betimlemeleri yer almaktadır. İmparatorluk haklarını simgeleyen 50 adet kabartma ise Afrika’dan Batı İspanya’ya kadar tüm bölgelerin halkları, figürler ve yazıtlar ile ifade edilmiş.  

Görsel 7 : Aphrodisias Agorası 

Kentin ticarert merkezi agoradan sağlanmaktaydı. Burada 260 metre boyunda uzun bir havuz yer almaktadır.

Görsel 8 : Aphrodisias Stadyumu 

M.Ö. 1. yy.’da yaptırılmış tiyatrosu ise 4.yy.’da ki depremde yıkılmıştır. Günümüzde ki hali de fotoğrafta görüldüğü gibidir. Bu yapıların dışında Aphrodisias Psikoposunun konutu olduğu düşünülen bir triconch ve bir peristyl odalarla salonlar topluluğuna ulaşılmıştır.Bizans çağına ait iki kilise kısmen ortaya çıkarılmıştır. Akropolün güneydoğusunda yer alan Roma çağı bazilikası daha sonradan kiliseye dönüştürülmüştür. 1987 yılında UNESCO’nun Dünya Kültür Miras listesine girmiş olan Aphrodisias kenti, 2004 senesinde de uzmanlardan oluşan jüri tarafından en iyi on antik kent listesine girmiştir.

KAYNAKÇA 

1 Akurgal, E., Anadolu Uygarlıkları, Phoenix Yayınları, Ankara, Kasım 2014

2 Aslan, N., Roma Dönemi Konut Mimarisinde Avlu Kullanımı ve Kültürel Kimlik İlişkisi: Ephesos, Priene, Aphrodisias, Kremna, Sia, Zeugma Örnekleri Işığında, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2019 Cömert, B., Mitoloji ve İkonografi, De Ki Sanat Tarihi Yayınları, Ankara, Kasım 2016

3 Erhat, A., Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul, Ekim 2014

4 Grimal, P., Mitoloji Sözlüğü, Kabalcı Yayınları, İstanbul, Mart 2017

5 Saltuk, S., Arkeoloji Sözlüğü, İnkılap Yayınları, İstanbul

6 Sevin, V., Anadolu’nun Tarhi Coğrafyası, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2016

7 Aphrodisias Antik Kenti Kazı Raporları

8 http://aphrodisias.classics.ox.ac.uk